2021 yılında Afganistan’da kontrolü eline geçiren Taliban rejimi altında yaşayan gazeteciler, basın özgürlüğünün ortadan kalkmasından yaşam hakkı ihlallerine kadar ağır bir baskı altında olduklarını anlatıyor
FURKAN TUNÇDEMİR *
“İki yıldan bu yana Taliban istihbaratı tarafından beş kez tutuklandım. En son 5 Kasım 2023'te tutuklandım ve 15 gün cezaevinde kaldım. Taliban'a yüklü miktarda para ödeyerek serbest bırakıldım.”
Bu sözler, Afganistan’da Taliban altındaki medyanın durumunu anlatan gazeteci Abdul Hafiz Ghafouri’ye ait. Ghafouri, başkent Kabil’de yaşayan ve insan hakları ihlallerini haberleştiren bir gazeteci.
Ghafouri'nin tutuklanma gerekçesi ise Taliban karşıtı propaganda suçlamasıydı. “Bu gerekçe, onların istihbaratları tarafından defalarca hapse atılmama ve işkence görmeme neden oldu” diyor gazeteci.
11 Eylül saldırıları sonrasında Afganistan’ı işgal eden ABD güçleri, 20 yıl sonra ülkeden çekildi. Bunu takip eden haftalarda iktidara dönen Taliban, basına karışmayacağı sözü veriyordu:
Taliban sözcüsü Zabihullah Mücahid 17 Ağustos 2021’te “Özel medya özgür ve bağımsız olmaya devam edebilir. Faaliyetlerine devam edebilirler” dedi.
Ghafouri ise Taliban sonrası medya organlarının yüzde 70'inin kapandığını vurguluyor. Gazeteci, ayrıca Taliban yönetiminin medyayı en büyük düşmanları olarak gördüğünü söyledi.
Afgan Bağımsız Gazeteciler Derneği'ne (AIJA) göre, 2021'de kayıtlı 547 medya kuruluşunun yarısından fazlası artık yok. Haber ajansı sayısı ise 31'den 18'e düştü.
Uluslararası Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF) örgütünün verilerine göre, 2021 yılında Afganistan’da bulunan 12 bin gazetecinin üçte ikisinden fazlası mesleği bırakmak zorunda kaldı.
Gazeteci infazları ve işkence
Afganistan Gazeteciler Merkezi'nde iletişim ve savunma alanlarında çalışan araştırmacı gazeteci Somaia Valizadeh ise yurt dışına çıkmak zorunda kaldığını anlattı. Taliban'ın basın özgürlüğünü ve özellikle kadın gazetecilerin özgürlüğünü baskılaması nedeniyle ülkesi Afganistan'a dönemediğini belirtti.
RSF’e göre 15 Ağustos 2021'den bu yana Afganistan’da kadın gazetecilerin yüzde 80'inden fazlası da çalışmayı bırakmak zorunda kaldı. Ayrıca Afganistan'da 2023 yılı başından bu yana üç gazeteci öldürüldü.
Taliban döneminde Afganistan’da gazetecilik yapmış olan Jahanzeb Wesa ise için bu bu bilgiler rakamlardan çok daha fazlasını ifade ediyor:
“Afgan gazeteci Nimat Rawan, 6 Mayıs 2021'de Kandahar'da Taliban tarafından öldürüldü. Meslektaşım Zia, 10 Ocak 2021'de Taliban tarafından öldürüldü; kendisi, Kabil'deki Kamu Polisi İçişleri Bakanlığı sözcüsüydü. 21 Aralık 2021'de gazeteci Rahamtullah Nikzad ve gazetecilerin sesi için bir topluluk başkanı olan meslektaşım, Dawa Khan Mena Pall 6 Ağustos 2021'de Kabil'de öldürüldü.”
Gaeteci Somaia Valizadeh, gözaltı ve tutuklamaların yaygınlaştığını anlatıyor.
Uluslararası Gazetecileri Koruma Komitesi (CPJ) raporuna göre Ağustos 2021'den bu yana Afganistan'da en az 64 gazeteci, çalışmaları nedeniyle gözaltına alındı.
Valizadeh aynı zamanda, tutuklanan gazetecilerin genellikle işkence gördüğünü söyledi. Birleşmiş Milletler Afganistan Misyonu (UNAMA) rakamlarına göre de Taliban tarafından gözaltına alınan kişilere yönelik işkence oldukça yaygın.
UNAMA bulguları, hak ihlali belgelenen 1600 gözaltının yaklaşık yüzde 50'sinde ağır işkence ve diğer zalimane, insanlık dışı veya aşağılayıcı muamele olduğunu gösteriyor. Failler ise polis, istihbarat ajanları ve cezaevi çalışanlarından oluşuyor.
Valizadeh ayrıca ülkede ağır bir sansür olduğunu anlattı: “Bununla birlikte Taliban'ın getirdiği kısıtlamalardan ve Taliban'ın güvenlik tehditlerinden dolayı sivil toplum kuruluşları ve bireyler medyayla işbirliği yapmıyor ve gazetecilerle bilgi paylaşmıyor. Bilgi sansürü arttı ve Afganistan içindeki medya Taliban tarafından tekelleştirildi.”
Hem giden hem kalan gazeteciler ilçin ağır koşullar
Valizadeh, ülkede çalışmaya devam eden birçok gazeteci bulunduğunu söyledi:
“Gazetecilerin Avrupa ve Amerika gibi güvenli ülkelere gitme süreçleri şeffaf değildi ve bu nedenle güvenlik tehdidi altındaki birçok gazeteci Afganistan'da kaldı.”
Yurtdışına çıkmasına giden süreci anlatan Valizadeh, Kabil’de beş ay boyunca gizlendiğini ve bu süre içinde yetkililer tarafından birçok defa tehdit edildiğini anlattı.
Ancak gidebilenler için de durum parlak değil: “Diğerleri ise İran, Pakistan ve Türkiye gibi ülkelere gitmek zorunda kaldı. Afganistan'dan ayrılan birçok gazeteci işini kaybetti ve ekonomik sorunlarla karşı karşıya kaldı. İran, Türkiye veya Pakistan'da kalan bazı gazeteciler ise ikamet sorunları nedeniyle başka bir iş bulamıyorlar. Afganistan’da kalan gazeteciler için de ekonomik anlamda durum farklı değil.”
Uluslararası kuruluşlara çağrı: “Yaşamımız için somut adım atın”
Bir süre önce ülkeyi terk etmek zorunda kalan Jahanzeb Wesa, uluslararası kuruluşlara çağrıda bulundu:
“Birçok Afgan gazeteci, uzun yıllar boyunca Afganistan'da görev yapmış olmalarına rağmen, hâlâ üçüncü dünya ülkelerinde korku ve endişe içinde yaşıyor. Birçok gazeteci, vizelerinin olmaması nedeniyle bulundukları ülkelerde gözaltına alındı ve maddi sorunlarla karşılaştı. Bu sebeple, gazetecilere destek veren tüm kuruluşlardan beklentimiz, yaşamlarımız için somut adımlar atmalarıdır. Afgan gazetecilerin sürgünde etkili bir şekilde desteklenmesi ve güvenlikleri ile refahlarının sağlanması için hükümetler, sivil toplum kuruluşları ve uluslararası toplum arasında sürekli ve işbirlikçi bir çaba gerekmektedir. Bugüne kadar verilen çaba maalesef yeterli olmadı.”
* Furkan Tunçdemir; 2013 yılından bu yana gazetecilik yapıyor. Yerel ve ulusal birçok gazete, dergi ve haber sitesinde çeşitli görevlerde çalıştı. Van'da yaşıyor.
